Aftenposten, 01/04/92
Petter Aaslestad
(gevolgd door een vertaling in het Nederlands)
Voor het (her)publiceren van dit interview werd toestemming verleend door de interviewer
Om få dager foreligger romanen Aldri sove mer av den nederlandske forfatteren Willem Fredrerik Hermans. En arkeologisk ekspedisjon på Finnmarksvidda danner den ytre handling, men boken er først og fremst en studie i mennsekesinnet under ekstreme forhold. Aldri sove mer ble utgitt i 1965, er kommet i 21 opplag, og regnes som en klassiker i hjemlandets etterkrigslitteratur.
En ung nederlansk geolog, Alfred Issendorf, reiser til Norge for å foreta feltundersøkelser i Finnmark. Men i møtet med Norge og naturen blir alt annerledes enn planlagt. På Finnmarksvidda, sammen med tre godt utrustede og veltrenede norske kolleger faller den uerfarne Alfred igjennom, både i bokstavelig og overført betydning. Med et ødelagt ben, ubrukelig utstyr og nagende tanker om kanskje å være utsatt for et komplott, streifer han til slutt alene omkring på vidda.
Med utgivelsen av Aldri sove mer fra 1965 av Willem Frederik Hermans foreligger endelig et av hovedverkene i den nederlanske etterkrigslitteraturen på norsk.
Willem Frederik Hermans utgjør sammen med Hugo Claus, Harry Mulisch og Gerard Reve “De fire store” i den nederlanskspråklige samtidslitteraturen. De er alle langt over midtveis i livet; i Nederland tar det tid å erobre pàrnasset
Hermans har i hele etterkrigstiden vært enomstridt person, på grunn av taalløse polemikker og flere rettssaker om ytringsfriheten. Det er mange år siden forfatteren sist bodde i Nederland. Han utgir stadig nye arbeider, men har ellers liten direkte kontakt med det litterære miljøet. Derimot er Hermans en hyppig gjest i massemediene. I det heterogene, ytterst tolerante Nederland er man glad i personer med kontroversielle meninger.
Hermans er glad for at Aldri sove mer nå endelig utgis i Norge. Damokles’ mørkerom, fra motstandskampen under krigen, kom på sekstitallet, nokså overraskende, ikke bie noe av en oversettelse av hans Norgesroman, blir vi enige om må tilskrives den skjebnens tilfeldighet som overalt ellers i forfatterskapet spiller en så stor rolle.
Under ekspedisjonen, mens de pakker teltet eller steingår en elv, diskuterer de fire og Jesus, Scott og Amundsen; og de forteller hverandre om tremtidsdrømmer og familietraumer. Slik man gjør det på fottur.
Den ytre handlingen skal ikke røpes her. Men kjenner man Hermans, så ver man at personene hans sjelden finner de riktige tingene; deres intense søken etter innsikt ender oftest i kaos.
Romanen er både et parodierende anti-epos og en spennende reiseskildring. Bak all spenning, humor og ironi er det likevel livets grunnleggende absurditet som danner den tematiske kjernen.
Hermans: Noe av det første jeg leste som ung var Kafka. Det jeg likte hos ham vat at det handlet om virkelige mennesker, selv om verden omkring dem kunnen være ute av lage. Og han kjente godt humoren fra det jiddiske teatret. Beckett derimot kjeder meg. Han skrev for lite og drakk desto mer. På alle måter er bøkene hans for magre. Et absolutt krav for meg er at litteratur skal handle om virkelige mennesker.
Jeg har stor sympati for alle dem som har levd forgjeves. Ofte skriver jeg artikler om glemte vitenskapsmenn fra det attende og nittende århundret. Min kjæreste hobby er å samle gamle skrivemaskiner. Pionérene bak denne fantastike oppfinnelsen er glemt. Bare noen ytterst få i verden, som Shakespeare, Newton og Beethoven er udødelige. Enkelte av oss andre kan gjennom kunst og vitenskap forlenge livene våre en tyve, tredve år, men de aller fleste forsvinner unmiddelbart.
Aldri sove mer har til nå kommet ut i ikke mindre enn 21 opplag. Den er en gjenganger på alle pensumlister, og har utvilsomt bestemt nederlenderes forestillinger om for eksempel lyse sommernetter, gravlaks og myggen på Finnmerksvidda.
Hermans: Jeg er klar over at boken har virket myteskapende. Men for meg er fiksjon bare interessant dersom den også viser ærbødighet for virkeligheten. Intet av den ytre rammen i Aldri sove mer er oppdiktet. Det er fullt ut mulig å følge i hovedpersonenes fotspor over Finnmarksvidda.
Jeg var selv på to vitenskapelige ekspedisjoner i Finnmark på begynnelsen av sekstitallet og fikk idéen til boken mens jeg var der. Jeg vil ikke si hvor mye av boken som er selvbiografisk, men alt det ytre om Norge var korrekt da jeg skrev det.
Jeg har fremdeles venner i Norge fra den gangen, men direkte knyttet til landet er jeg ikke. Det var først senere jeg leste Hamsun. For en forfatter! Jeg kan forstå at man få assosiasjoner til Sultheltens Kristiania-vandringer, når Alfred tar seg frem alene over Finnmarksvidda. De er begge tidvis dominert av den samme blandingen av stormannsgalskap og forfølgelsesvanvidd.
Uforglemmelige professor Nummedal fra åpningskapitlene i Aldri sove mer har en navnebror i norsk arkeologihistorie. I sin tid, på tyvetallet, dro en viss Nummedal till Finnmark og fant det han lette etter, opprinnelsen til de nordnorske bosetninger, i løpet av bare noen timer! En ironsk kontrast til Alfred som leter uten resultat i ukevis.
Hermans: Navnet Nummedal fant jeg i ett eller annet register, fullstendig tilfeldig. Det byter absolutt ingenting. Jeg er lite interessert i hva som skrives om arbeidet mitt. Og jeg har ingen glede av å diskutere tolkninger.
Stilistisk står jeg i gjeld til Multatuli, vår største romanforfatter fra forrige århundre. Jeg beundrer hans modige stridslyst, som blant annet i Max Havelaar (norsk oversettelse 1983), førte til avsløringen av det nederlandske vanstyret koloniene.
For meg har oftest vanskeligheten ligget i å få til en så effektfull beskrivelse som mulig. Det skal ingenting til før en setning blir fullstendig ødelagt. Slik sett er det, når alt kommer til alt, Flaubert som er vår alles far.
På sin reise gjennom Norge finner Alfred intet av det han dro ut for å lete etter, hverken på det geologiske eller personlige plan. De sammehenger han vøyner, bak alt løgn og bedrag, viser seg å være tilfeldigheter uten mening.
Som Hermans-leser må man likevel ta utgangspunkt i at tilfeldige meningsbrokker plutselig kan danne nettverk av skjulte sammenhenger.
Hermans: For tiden er jeg opptatt av Kierkegaard. “Månen er jordens samvittighet”, sier han et sted. Jeg aner ikke hva det betyr, men det er et funn av en setning!
Søren Kierkegaards far var en fattig pietist i provinsen. Han forbannet Gud, dro til København og ble meget rik. Men fem av hans syv barn og to hustruer døde fra ham på kort tid. Det er klart at en slik mann, etter å ha fulgt til graven nesten alle sine nærmeste, en dag må spørre seg selv om hvorfor han nå heter intet annet enn nettopp “kirkegård”. Selvsagt er navnet hans blottet for betydning Manner ser en sammenheng som ikke finnes, likevel kan han ikke la være å reflektere over denne sammenhengen.
Vertaling van het interview:
Arno van der Valk
Alfred Isendorfs terugkeer naar het Noorden
Noorse belangstelling voor Nooit meer slapen
Over enige dagen is de roman ‘Aldri sove mer’ van de Nederlandse auteur Willem Frederik Hermans verkrijgbaar. Een archeologische expeditie naar de hoogvlakte van Finnmark vormt de handeling van het boek, maar in de eerste plaats is het een studie naar de menselijke inborst onder extreme omstandigheden. Aldri sove mer is uitgegeven in 1965, beleefde 21 drukken en wordt tot de klassiekers uit de Nederlandse naoorlogse literatuur gerekend..
Een jonge Nederlandse geoloog, Alfred Issendorf, gaat naar Noorwegen om in Finnmark onderzoek te doen. De ontmoeting met Noorwegen en de natuur verloopt echter anders dan gepland. Op de hoogvlakte van Finnmark, in het bijzijn van drie goed geoutilleerde en getrainde Noorse collega’s, glijdt de onervaren Alfred zowel in letterlijke als in figuurlijke zin uit. Met een kapot been, een onbruikbare uitrusting en kwellende gedachten over een complot waarvan hij wellicht het slachtoffer is, zwerft hij ten slotte alleen rond over de hoogvlakte.
Met de uitgave van Aldri sove mer is eindelijk een van de belangrijkste werken uit de naoorlogse Nederlandse literatuur in het Noors voorhanden.
Willem Frederik Hermans maakt samen met Hugo Claus, Harry Mulisch en Gerard Reve deel uit van ‘de grote vier’ van de hedendaagse Nederlandstalige literatuur. Ze zijn allen ver over de helft van hun leven; in Nederland kost het tijd om de Parnassus te veroveren.
Op grond van talloze polemieken en verscheidene rechtszaken over de vrijheid van meningsuiting, is Hermans gedurende de naoorlogse periode een omstreden persoon geweest. Het is vele jaren geleden dat de schrijver voor het laatst in Nederland woonde. Hij geeft telkens nieuw werk uit, maar heeft verder weinig direct contact met het literaire milieu. Hermans is daarentegen veelvuldig te gast bij de massamedia. In het heterogene, uiterst tolerante Nederland mag men personen met controversiële meningen graag.
Hermans is blij dat Aldri sove mer nu eindelijk in Noorwegen wordt uitgegeven. Damokles’ mörkerom, over de verzetsstrijd tijdens de oorlog, verscheen in 1973 in het Noors. Dat het in de jaren zestig, tamelijk verrassend, niet tot een vertaling van zijn Noorwegen-roman kwam, moeten we denk ik toeschrijven aan toevallige omstandigheden, die bij alle schrijvers zo’n grote rol spelen.
Tevergeefs leven
Gedurende de expeditie, terwijl de vier jonge geologen de tent pakken of door een rivier klauteren, bediscussiëren zij Wittgenstein en Jezus, Scott en Amundsen, en vertellen zij elkaar over toekomstdromen of familietrauma’s. Zoals men dat doet tijdens een voettocht.
De handeling van het verhaal zal hier niet verklapt worden. Maar kent men Hermans, dan weet men dat zijn personages zelden de juiste dingen vinden; hun intensief zoeken naar inzicht eindigt meestal in chaos.
De roman is zowel een parodiërend anti-epos als een spannend reisverhaal. Achter alle spanning, humor en ironie is het evenwel de aan het leven ten grondslag liggende absurditeit die de thematische kern vormt.
Hermans: ‘Een van de eersten die ik las, toen ik jong was, was Kafka. Wat ik bij hem waardeerde, was dat het ging over echte mensen, zelfs als het leven om hen heen niet in balans was. Ook kende hij de goede humor van het Jiddisch theater. Beckett daarentegen verveelt me. Hij schreef te weinig en dronk des te meer. Op alle fronten zijn zijn boeken te mager. Voor mij is een absoluut vereiste dat de literatuur over echte mensen gaat.
Ik heb grote sympathie voor hen die vergeefs hebben geleefd. Vaak schrijf ik artikelen over vergeten wetenschappers uit de achttiende of negentiende eeuw. Mijn grootste hobby is oude schrijfmachines te verzamelen. De pioniers achter deze fantastische uitvindingen zijn vergeten. Slechts uiterst weinigen ter wereld, zoals Shakespeare, Newton en Beethoven, zijn onsterfelijk. Enkele anderen kunnen door kunst of wetenschap hun leven twintig, dertig jaar verlengen, maar de meesten verdwijnen onmiddellijk.’
Mythen over Noorwegen
Aldri sove mer is tot nu toe in Nederland in niet minder dan 21 drukken verschenen. Het keert terug op alle leeslijsten en heeft ongetwijfeld het beeld bepaald dat de Nederlanders hebben van bijvoorbeeld lichte zomernachten, gravlaks en muggen op de hoogvlakte van Finnmark.
Hermans: ‘Ik besef dat het boek mythevormend heeft gewerkt, maar voor mij is fictie slechts interessant als deze ook de werkelijkheid eerbiedigt. Niets van het uiterlijke kader van Aldri sove mer is verdicht. Het is ten volle mogelijk over de hoogvlakte van Finnmark het voetspoor van de hoofdpersoon te volgen.
Ik was zelf op twee wetenschappelijke expedities in Finnmark in het begin van de jaren zestig en terwijl ik daar was, kreeg ik het idee voor het boek. Ik wil niet zeggen hoeveel van het boek autobiografisch is, maar alles met betrekking tot Noorwegen was correct op het moment dat ik het schreef.
Ik heb nog steeds vrienden in Noorwegen van die tochten, maar direct verbonden met het land ben ik niet. Het was eerst later dat ik Hamsun las. Wat een auteur. Ik kan begrijpen dat men associaties krijgt met de Kristiania-zwerftochten van de held uit Sult als Alfred zich alleen over de hoogvlakte voortbeweegt. Ze worden allebei bij tijden gedomineerd door dezelfde mengeling van grootheids- en achtervolgingswaan.’
Onze vader Flaubert
De onvergetelijke professor Nummedal uit het openingshoofdstuk van Aldri sove mer heeft een naamgenoot in de Noorse geschiedenis van de archeologie. In zijn tijd, de jaren twintig, trok een zekere Nummedal naar Finnmark en vond binnen enkele uren wat hij zocht, de oorsprong van de Noord-Noorse nederzettingen! Een ironisch contrast met Alfred die weken zocht zonder resultaat.
Hermans: ‘De naam Nummedal vond ik volkomen toevallig in een of ander register. Dat betekent absoluut niets. Ik ben weinig geïnteresseerd in wat over mijn werk geschreven wordt. En ik heb geen enkel plezier in het bediscussiëren van interpretaties.
Stilistisch sta ik in de schuld bij Multatuli, onze belangrijkste romanschrijver uit de vorige eeuw. Ik bewonder zijn moedige strijdlust, onder andere in ‘Max Havelaar’ (in 1983 in het Noors vertaald), wat leidde tot de ontmaskering van het Nederlandse wanbestuur in de koloniën.
Voor mij hebben de moeilijkheden meestal gelegen in het tot stand brengen van een zo effectvol mogelijke beschrijving. Er is niets voor nodig een zin volledig te vernielen. Zo bekeken is het, als alles bijeenkomt, Flaubert die ons aller vader is’.
Op jacht naar samenhang
Op zijn reis door Noorwegen vindt Alfred niets van hetgeen waarvoor hij erop uittrekt, noch op geologisch nog op persoonlijk gebied. De samenhangen die hij ziet achter alle list en bedrog, blijken toevalligheden zonder betekenis te zijn.
Als Hermans-lezer moet men evenwel als uitgangspunt nemen dat de toevallige gedeelten van betekenis plotseling een netwerk van verscholen verbanden met elkaar kunnen vormen.
Hermans: ‘Nu ben ik bezig met Kierkegaard. “De maan is het geweten van de aarde,” zegt hij ergens. Ik weet niet wat het betekent, maar die zin is een fantastische vondst.
Soren Kierkegaards vader was een arme provinciale piëtist. Hij vervloekte God, trok naar Kopenhagen en werd heel rijk. Maar vijf van zijn zeven kinderen en twee echtgenotes ontvielen hem binnen korte tijd. Het is duidelijk dat zo’n man, na bijna al zijn naasten naar het graf gebracht te hebben, zich op een dag moet afvragen waarom hij nu niet anders heet dan “kerkhof”. Natuurlijk heeft deze naam niets te maken met de eigenlijke betekenis. De man ziet een samenhang die er niet is, toch kan hij het niet laten na te denken over deze samenhang.’
In het artikel:
Alfred Isendorfs terugkeer naar het Noorden.
Noorse belangstelling voor Nooit meer slapen.
in: De Parelduiker, 1996 nr 5.
voorziet Arno van der Valk dit interview uitgebreid van commentaar en noten.
Zowel de interviewer als de vertaler gaven toestemming voor deze herpublicatie.
De webmaster