Het is niet verwonderlijk dat verhalen van WF Hermans verfilmd werden. Locaties in het werk van Hermans zijn vaak zonder moeite terug te vinden. Amsterdam, Den Haag, Brussel vormden naast vele andere plekken de decors voor romans en verhalen. Een reis naar de Noordkaap kan niet zonder te ontdekken dat je in de voetsporen van Hermans dezelfde plaatsen betreedt als die in ‘Nooit meer slapen’ zijn beschreven. Ook de muggen kom je er tegen. Na jaren werd het boek verfilmd.
Op 31 mei 2003 is het dan zover: Over ‘Nooit meer slapen’ kunnen binnenkort drie uitspraken worden gedaan.
“Ik heb het boek gelezen”
“Ik heb de film gezien”
“ik ben er zelf geweest”
Bij mij zijn ze dan alle drie van toepassing.
Verfilming van Hermans’ boeken ligt voor de hand. Toch is het een opgave voor de filmmaker juist de magische aspecten uit zijn werk op de juiste manier op het witte doek te krijgen. Wat te doen met de dubbelganger van Osewoudt uit ‘De donkere kamer van Damokles‘ bijvoorbeeld? Als lezer heb je de vrijheid je het bestaan van Dorbeck voor te stellen. Maar hoe verfilm je de onoplosbare vraag over zijn werkelijk bestaan?
Verfilmd werk van WF Hermans in chronologische volgorde:
> Als twee druppels water < 1963
Naar de roman ‘De donkere kamer van Damocles’ (1958) Filmmaker: Fons Rademakers
In 1961 werd het affiche ontworpen door Jean Mascii. Pas kort voor het festival in 1963 werd het gedrukt door Établissements Saint-Martin. De film ‘Inconnu aux services secrets’ had het censuurnummer 920. Dat je weet, dat de film door de beugel kon.
Origineel affiche filmfestival Cannes, 1963.
(collectie J Glerum)
Poster voor de film (coll. Joost Glerum)
Veel heeft de film niet gedaan. Niet in de laatste plaats omdat vertoning in Nederland onmogelijk werd gemaakt. Niet door censuur, maar door hoogst persoonlijke onhebbelijkheid, zo blijkt hieronder.
Wie kent de openingsscène niet, kompleet met verkeersbord ‘VERBODEN IN TE HALEN?’
Twee maal Lex Schoorel (Ducker) ‘Als twee druppels water’
Niemand kon het probleem van de onverfilmbaarheid van ‘De donkere kamer’ beter verwoorden dan Wim Verstappen:
(fragment)
“…. Als men bij verfilming het dubbelgangersmotief toch sentraal maakt, kan men zich de auteursrechten besparen. Dit geldt voor elke suksesvolle filmversie, want daarvoor moet men de literaire fiktieve details vervangen door filmische ekwivalenten en dat komt neer op een bewerking, die het verhaal onherkenbaar zal maken. De roman is veel te knap om goed verfilmd te kunnen worden”.
(uit: SKOOP 1963 nr 1, nog voor de film uit kwam)
Op 21 februari 1963 gaat de film in première. De samenwerking tussen Hermans en Rademakers is dan al een poosje over. Hoewel Hermans waardering heeft voor de filmmaker kan hij zich niet verenigen met de manier waarop zijn roman vertolkt wordt. In een open brief in SKOOP, 1963 nr 4 vertelt hij hoe mager Rademakers’ interpretatie van zijn roman uiteindelijk bleek te zijn.
Het is 4 januari 2002. Freddy Heineken overlijdt. Hij had de rechten over de film en hij wist vertoning aan groot publiek jarenlang tegen te houden. Nan Los, vriendin van Heineken, voor wie hij een hoofdrol weggelegd zag, is er de oorzaak van. Ze speelde wel in de film, maar kon geen ster zijn. Het contact met Heineken en de beeldschone actrice werd verbroken. De kont tegen de krib! Kwaad op de regisseur, op Nan Los of bang voor publiciteit? De interpretaties variëren.
Wie weet heeft Charlene Heineken, de dochter van Freddy, een andere kijk op dit stukje erfgoed dat ons wordt onthouden………..
En ja hoor, mijn oproep heeft geholpen.
Eindelijk gerechtigheid. Het Nederlands publiek krijgt na 40 jaar de film voor het eerst écht te zien. Vrijdag 19 september 2003, rond 24 uur, VPRO televisie. En vervolgens in de bioscoop en op DVD, (Donkere kamer Van Damocles betekent dat natuurlijk). Een topic van 40 jaar oud. Ik lig er wakker van.
Interview met Lex Schoorel, do. 18 sept. 2003 met Cinema.nl
En daar blijft het niet bij. De campagne Nederland leest in 2012 geeft aanleiding de film op diverse plaatsen in Nederland te draaien. Op televisie worden de wordingsgeschiedenis en de commentaren van acteurs en regisseur Rademakers uitgezonden in: Andere tijden en Holland Doc 24 op 28 oktober 2012.
Op donderdag 1 november wordt de film zelf uitgezonden, gevold door een interview met WF Hermans uit 1962, op Cultura 24.
2. > Paranoia <
Naar het gelijknamig verhaal uit de gelijknamige bundel ‘Paranoia’ (1953)
3. > De blinde fotograaf <
Naar het gelijknamige verhaal (1957) in: ‘Een landingspoging op Newfoundland’ (1957) Filmmaker: Adriaan Ditvoorst 1973. Hermans kon niet vermoeden dat hij ooit nog geconfronteerd zou worden met een werkelijk bestaande blinde fotograaf, die zijn werk exposeerde.
4. > De elektriseermachine van Wimshurst <
(uit: SKOOP, jrg 14 nr 4)
In de film zijn autobiografische aspecten verwerkt. Herinneringen aan de Pieter Langendijkschool, aan thuis en vooral aan de grootmoeder van Hermans die tegenover hem woonde, liegen er niet om.
De voorliefde voor katten is Hermans niet vreemd. Deze kat was in staat de hoofdpersoon uit de film van zijn grootmoeder te verlossen.
Overigens is er een begin van een vertaling in esperanto van ‘De elektriseermachine van Wimshurst’.
5a. > Beyond Sleep <
Tot 14 april 2014 blijft het stil. Maar dan is er weer een plan. Producent Keyfilm brengt in 2015 Beyond Sleep uit onder regie van Boudewijn Koole. Alfred Issendorf wordt door Reinout Scholten van Aschat gespeeld. Bijna 50 jaar na het verschijnen van Nooit meer slapen eindelijk een serieus plan. De opnames van BEYOND SLEEP gaan deze zomer van start en zullen plaatsvinden in Noorwegen. De film wordt geproduceerd in coproductie met de VPRO en Neofilm, in samenwerking met FilmCamp, Nordisk Film en TrustNordisk en komt tot stand met steun van het Nederlands Filmfonds, CoBO en het Noors Film Instituut.
Zeg nooit: ‘nooit’.
6. > De laatste roker <
En nog voor ik met de details kom, gaat het plan al in rook op. De auteursrechten zijn het struikelblok. De Bezige Bij heeft de heren Krabbendam en Koppe een rekensommetje gepresenteerd. Op www.wreckamovie.com schrijft Krabbendam op 2 februari 2009 zijn slechte nieuws, af te moeten zien van het plan een pro-rokersfilm naar Hermans’ ‘De laatste roker’ te maken. Of het ooit wat was geworden betwijfelde ik al. Op dezelfde site werd nog geen twee weken geleden geklaagd dat er nog geen acteurs waren, geen scenario of draaiboek, geen geld en geen apparatuur. Er werd gezocht naar mederokers die ideeën hadden of geld. En aangezien ik zelf een roker ben, laat ik het linker affiche toch maar hangen. Het zal wel een “Untitled smoker’s film” worden, want het hele gedoe mag allemaal geen naam hebben.
Een filmscenario: > De woeste wandeling <
Behalve voor fotografie had WF Hermans belangstelling voor film. Altijd ging het om de vraag in hoeverre de werkelijkheid kon worden beschreven of getoond. Zien wij wat we zien, begrijpen wij elkaar?
De verfilming van ‘De donkere kamer’ had voor Hermans een leerzaam project moeten worden. Zijn boek werd scenario, maar kon de roman uiteindelijk niet vervangen. In 1962 verscheen ‘De woeste wandeling’ een oefening in het schrijven van een heus filmscenario?
(fragment)
“Een kade in Indonesië. Nederlands passagiersschip.
Close-up van de voorsteven met de naam: Blijdenstein.”
De terugkeer van Nederlanders uit de voormalige Nederlandse kolonie vormt het historisch decor. Ook hier zou voor een bestaande locatie gekozen zijn. Opa Stein vrolijk op drift. Ook het schip werd …..stein gedoopt.
INTERVIEW MET WFH over de Nederlandse film