Waarheidsvinders of waarheidszoekers?
De belangstelling voor Ludwig Wittgenstein komt niet uit de lucht vallen. De wetenschapsopvatting van WF Hermans en die van de taalfilosoof hebben raakvlakken. Voor beiden is de taal een verraderlijk vervoermiddel van het misverstand. Hét probleem voor alle schrijvers en hét onderwerp waar alle boeken van Hermans over gaan. Wittgenstein loste het op: Het ideale boek, zonder enige verbastering van de werkelijkheid, is het boek zonder één enkel woord. WF Hermans volgde Wittgenstein vooral in zijn eerste periode, vertaalde zijn Tractatus en schreef artikelen in o.m. NRC-Handelsblad. Wittgenstein draait het probleem 180 graden. Waarom mensen elkaar toch kunnen begrijpen, komt omdat mensen een taalspel ontwikkelen in elke afzonderlijke groep in de samenleving. Zo nu mag je dus gewoon weer woorden afdrukken in het boek dat je schrijven wil. Stel je voor: lege boeken. Dan is iedereen schrijver en er zijn geen lezers. En met deze oplossing had Hermans weer brood op de plank.
In 1990 worden essays van WF Hermans, die tussen 1964 en 1984 geschreven zijn gebundeld. Een boeiende verzameling artikelen over Wittgenstein’s leven en denken. Twintig jaar ervoor werden zijn artikelen ook al gepubliceerd. Hermans sluit er zijn polemiek over Wittgenstein mee af. Ongeschonden kwam hij er niet uit. Kazemier en de zijnen hebben Hermans een te rigide standpunt verweten en een te eenzijdige benadering t.a.v. de theorieën van Ludwig Wittgenstein.
Vermeiren toont de verwantschap in het denken van Wittgenstein en Hermans aan. Nog voor de theorieën van Wittgenstein bekend waren, werkte Hermans de taalspelen, die in Wittgenstein’s latere werk beschreven werden, uit.
In 1967 klaagt WF Hermans over de manier waarop Wittgenstein in de interpretaties een “theologisch” tintje krijgt. Een aantal schriftgeleerden krijgt er van langs. In hetzelfde jaar is het nodig een herziene druk te laten verschijnen. Dat heb je met trends.
En dan het grote werk: Hermans vertaalt de Tractatus (1975). Hermans bewijst hiermee dieper op de stof te zijn ingegaan dan menigeen beweerde. De oorspronkelijke tekst op de linker-, de vertaling op de rechterpagina. Moet niet elk onderzoek in de wetenschap herhaalbaar zijn? Nou ga je gang zou ik zeggen.
Volstrekte functionaliteit streefde Wittgenstein na toen hij in Wenen zich de taak stelde een huis te ontwerpen. Het werd gebouwd tussen 1926 en 1928. WF Hermans sprak zijn waardering uit over het artikel van Rudy Vrooman in Furore nr 10, april 1978, waarin beschreven wordt hoe Vrooman zich in 1975 toegang verschafte tot het huis en nog iets van de oorspronkelijke ideeën fotografisch wist vast te leggen. In 1977 bezocht Vrooman het huis opnieuw. Hij doet in zijn artikel verslag van de verminking. Dat moet Hermans zeer ter harte zijn gegaan:
Op 14 apr 1978 werd het artikel van WFH ‘De snippers van de schrijftafel’ gepubliceerd in NRC Handelsblad.
Lolle Nauta wil in navolging op vele ‘in memoriam schrijvers’ uit het jaar 1995 vanuit de filosofische hoek nog een stukje waardering voor de schrijver WF Hermans toevoegen. Ook al is de wittgensteindiscussie niet onverdeeld gunstig voor Hermans uitgepakt, Nauta ziet voor de literator een eigen ruimte toch gebruik te mogen (en moeten) maken van metafysische uitspraken die volgens de strikte wetten van het empirisme voor de filosoof verboden zouden moeten zijn. Juist die menselijke trek illustreert het gelijk van de logicofilosoof. Kijk maar eens hoe het uitpakt met die personages in de boeken van Hermans. Had je je maar moeten houden aan de nauwe, acceptabele grenzen van de logische en empirische wijsheden. Maar die leveren nou eenmaal geen romans op!
Bij het artikel werd een fragment uit het interview met Fons Elders en Hermans (1968) opgenomen.
Filosofie magazine: jrg. 9, nr.3, april 2000
Ook Schopenhauer had niet veel op met de mens en zijn bestaan. Hij bood schrijvers als Hermans en Reve een wereldbeeld, vol negativisme en misantropie, die de beide literatoren alle ruimte bood erop los te zieken, zonder de restricties die Wittgenstein stelde aan de taal.
(zie het artikel van Patrick van IJzendoorn: ‘Een diepe misantropie’ in dit tijdschrift)
De strikte scheiding tussen natuurwetenschap en geesteswetenschap was voor WF Hermans wet. Filosofie, psychologie, sociologie en ook religieuze opvattingen leveren steeds nieuwe, verraderlijke taalspelen op die een schijnwerkelijkheid suggereren. Nieuwe ideologieën leiden tot bedrog en onderdrukking. Hermans’ idee dat alleen een zuivere wetenschappelijke methode orde kan scheppen is feitelijk achterhaald: In de wetenschap is het “funderende” op zoek naar het “normerende”, dat op zijn beurt een funderende taak heeft in het scheppen van een nieuwe orde. In ‘Kreatief’ jrg 34 nr 3/4 sept 2000 schreef Koen Vermeiren een leesbaar essay over Hermans’ mensbeeld.
Beschrijft Jos de Mul hoe Ludwig Wittgenstein van zijn eerder geschreven Tractatus afstand nam. Alsof het boek impliciet een opdracht was, niet te blijven steken in een wetmatig misverstaan. Met de opgedane kennis van zijn Tractatus kan een nieuwe weg worden ingeslagen. Voor “waar men niet over kan spreken“, worden taalspelen ontwikkeld, weliswaar elkaar doorkruisend of overlappend, maar wel middel elkaar te begrijpen. Met de taalspelen ontwikkelen zich verschillende levensvormen, ontstaan mensbeelden en wordt zingeving ervaren. Hermans past er echter nog streng de eerdere opvattingen van Wittgenstein op toe, waardoor een paranoia ontstaat die de functie van taalspelen niet op waarde kon schatten. Die paranoia beheerste Hermans in zijn schrijverschap, maar liet ook het bestaan van zijn zelfhaat zien. Het resultaat is bekend. De worstelingen die daardoor ontstonden, leverden de meest intrigerende boeken van WF Hermans op, misschien eerder dankzij dan ondanks de misvattingen van Hermans over Wittgensteins nieuwe theoriën.
Het artikel van De Mul is een bewerking van de rede die hij uitsprak op het Hermans-symposium in De Rode Hoed (6 november 2005).
Duidelijk sprekend over dat wat niet gezegd kan worden. Over het absolute niets waren Hermans en Wittgenstein het volstrekt eens. Voor het bestellen van deze tekening zie www.woldhek.nl.